به نقل از «ایرنا»

ماهِ روزه در شعر شاعران مدیحه‌ سرا

تاریخ انتشار: ۲۰ خرداد ۱۳۹۶ | کد خبر: ۱۳۶۰۵۳۴۴

شماری از شاعران زبان و ادبیات فارسی چکامه‌ها و چامه‌ها‌ و مثنوی‌ها و ترجیع‌بندها و حتی رباعی ‌هایی دارند که یا به تمام براساس مضمون ماه مبارک رمضان و «روزه» و « روزه‌داری » پدید آمده و یا در بیت و بیت‌هایی از آنها به این مضمون متعالی پرداخته‌ اند.
به جز این شاعران، دسته دیگری از سخنوران ادب فارسی نیز هستند که از ماه رمضان و روزه و روزه‌داری در شعر خود سخن گفته‌اند، اما نه بدین معنا که قطعه و قصیده و غزل را به قصد توصیف ماهِ صیام سروده باشند؛ در واقع اشاره اینان به روزه و ماهِ روزه نیز بخشی است از یک قصیده یا غزلشان.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

از جمله شاعرانی که در دسته اخیر جای دارند، شاعران مدیحه سرای هستند؛ اما پیش از آنکه بدانیم مدیحه‌ سرایانِ ادب فارسی درباره ماه روزه چه گفته‌اند، باید بدانیم که شاعران مدیحه‌گو کیانند.

** «شاعر مدیحه سرا» کیست؟
در دوره نخست شعر فارسی (منظور شعر فارسیِ عروضیِ پس از اسلام است) که به سبک خراسانی معروف شده است، بسیاری از شاعران که در دربارها حضور داشتند، شعر را در خدمت یک غرض اصلی درآورده بودند و آن غرض، چیزی نبود جز «مدح و ستایشِ» ممدوح؛ ممدوحی که اغلب، سلطان، حاکم، وزیر، امیر،ندیم و یا شخصی صاحب منصب در دستگاه حکومت بود. شاعر شعر می‌سرود برای مدح ممدوح خویش و ممدوح صله‌ ی مادی و معنوی می‌بخشید از بهر شاعر یا همان مادحِ خویش.
در این دوره که تا سده ششم ادامه دارد، شاعران بزرگی چون رودکی سمرقندی، فرخی سیستانی، منوچهری دامغانی، عنصری بلخی، عسجدی مروزی و امیر معزی، قصیده‌های مدحی فراوانی برای شاهان و صاحب‌ منصبان سلسله‌های سامانی و غزنوی و سلجوقی سروده‌اند.
شعر مدحی البته به قصیده و دوره سبک خراسانی محدود نمی‌ ماند. مدیحه ‌سرایی در دوره بعد، یعنی از قرن ششم تا سده نهم هجری که دوران حکومت سبک عراقی بر مُلک شعر پارسی است، نیز همچنان رواج دارد، گرچه هر چه پیش می‌رود از بلندای جامه‌یی که بر تن دارد کاسته می‌ شود و ردای بلند قصیده به پیراهنِ کوتاه ‌ترِ غزل بَدَل می‌شود تا در کنار برخی قصیده‌های مدحی استادانی چون انوری و جمال‌ الدین عبدالرزاق اصفهانی و ظهیر فاریابی و خاقانی، حتی در غزل‌هایی از حافظ و سعدی نیز بیت‌هایی به مدیحه گفته شود؛ مانند این سه بیت از غزل معروف حافظ (هاتفی از گوشه میخانه دوش...) که در مدح «جلال‌الدین شاه شجاع مظفری» سروده است:
«رندی حافظ نه گناهی است صعب / با کَرَم پادشه عیب ‌پوش
داور دین، شاه شجاع، آن که کرد / روح قُدُس حلقه امرش به گوش
ای ملک‌العرش، مرادش بده / وَز خطر چشم بدش دار گوش»
در دوره سبک هندی که از قرن نهم تا حدود نیمه قرن دوازدهم هجری ادامه داشت، باز هم از رونق شعر مدحی کاسته شد. البته گرچه در ایران شاهان صفوی خریدار مدح شاعران نبودند، در هند سلاطین گورکانی (بابریان) آغوش خود را به روی مدح شاعران فارسی زبان گشودند تا همچنان شعر مدحی به حیات خود ادامه دهد.
از نیمه قرن دوازدهم هجری که دوره ادبی «بازگشت» در ایران پدید آمد، شعر مدحی دوباره جان تازه‌یی یافت و این بار شاعرانی مانند مشتاق اصفهانی برای نادرشاه و فتحعلی خان صبا و قاآنی شیرازی برای شاهان قاجار مدیحه‌هایی سرودند.

** مدیحه‌ها و تبریک آغاز و پایان ماهِ روزه
در بسیاری از شعرهای مدیحه‌ سرایان آنان که در مقدمه یا همان تغزل و تشبیب قصیده‌های خود بیشتر از می و معشوق و جوانی سخن گفته‌اند، آنجا که سخن از ماه رمضان و صوم [= روزه] و روزه‌داری رفته، یا برای تبریکِ فرارسیدنِ «ماه روزه» به ممدوح بوده یا در تهنیتِ پایان یافتن ایام صیام و رسیدنِ عید فطر. این دست شاعران، در موارد متعددی اگر از روزه و رمضان در شعر خود یادی کرده‌اند، بیشتر در تبریک به ممدوح بوده است که به مثل شاعر در آغاز یا پایان مدیحه خویش فرا رسیدن ماه مبارک را به ممدوح خود تبریک گفته است؛ مانند این بیت از انوری ابیوردی، شاعر بزرگ سده ششم، که مطلع قصیده‌یی است در مدح سلطان ‌الخواتین عصمه ‌الدین مریم:
«هزار سال زیادت بقای خاتون باد / مهِ مبارک روزه بر او همایون باد»؛
یا هم او در قصیده‌ ای هم‌ زمانی فرارسیدن ماه مبارک رمضان و تحویل سال نو را تبریک گفته است:
«سایه افکند مه روزه و روز تحویل / روز مسعودِ مبارک مَه میمون جلیل...
هر دو فرخنده و میمون و مبارک بادند / چه مه روزه و دیگر چه و روز تحویل»
ظهیرالدین فاریابی (شاعر بزرگ سده ششم) نیز در بیتی به پایان رسیدن ماه روزه را این طور بیان کرده است:
«بگذشت ماه روزه به‌ خیر و مبارکی / پُرکن قدح ز باده‌ی گلرنگ راوکی» [= شراب صاف].
گاه نیز دیده می‌شود که شاعر در مدیحه خود، ضمن تبریک آمدن ماه مبارک به ممدوح، با ظرافت تمام او را اندرز نیز می‌دهد؛ مانند این بیت‌های پایانیِ یکی از قصیده‌های خواجه رشیدالدین وطواط، شاعر و دبیر دربار اتسز خوارزمشاه که در بیت پایانی ضمن توصیه ممدوح به روزه‌داری، از او می‌خواهد که با روزه و نیایش، یک سال غفلت و لهو و عشرت خود را جبران کند:
«ماه صیام آمد و از داعیان خیر / گوش جهان ندای بشارات حق شنود
پذرفته باد صوم تو، افزوده خیر تو / کز خیر تو مسرت اسباب دین فزود
یک مَه به ختم و صوم و نماز و دعا بخواه / یک سال عذر باده و عیش و سرود و رود»

** رِندیِ فرخی سیستانی!
فرخی سیستانی، شاعر بزرگ دربار غزنویان، در تغزل قصیده‌یی که در تهنیت عید فطر به سلطان محمود سروده، به زیرکی هم در ستایش مقام ارجمند ماهِ روزه سخن گفته و هم خوشحالی خود را از پایان یافتن این ماه و رسیدن عید فطر آشکار کرده است.
فرخی ماهِ روزه را مهمان پیر بسیار چابک و باخردی تصویر کرده که به ‌موقع راهی سفر شده است:
«رمضان رفت و رهی دور گرفت اندر بر / خُنُک [= خوشا] آن کو رمضان را بسزا برد به‌سر
بس گرامی بُود این ماه ولیکن چه‌ کنم؟ / رفتنی، رفته به و روی نهاده به ‌سفر
سبکی کرد و بِهنگام سفر کرد و برفت / تا نگویند فروهشت [= افکند، آویزان کرد] برِ ما لنگر
رمضان پیری بس چابک و بس باخرد است/کارِ بخرد همه زیبا بود و اندر خور[=درخور، شایسته]
او شنیده است که بسیارنشین را گویند / دیر بنشست بَرِ ما و همی‌خورد جگر...
رمضان گر بشد، از راه فراز آمد عید / عید فرخنده ز ماه رمضان فرّخ‌تر...».

** مانند کردن ماه رمضان به باز شکاری
یکی از صنعت‌آرایی‌های زیبایی که درباره مفهوم روزه و ماه مبارک رمضان در شعر برخی شاعران استاد مدیحه‌سرای وجود دارد، توصیف پیدا شدن هلال ماه رمضان و رسیدن ایام روزه است. این توصیف با یاری‌گیری از استعاره‌ها و تشبیه‌های دلنشین، تصویر‌هایی دیدنی و متفاوت از رسیدن موسم روزه پیش چشم مخاطب برپا داشته تا بتواند به چشم خیال هلال ماه رمضان را ببیند.
یکی از نمونه‌های این تصویرآفرینی، مقدمه قصیده‌یی است از امیر معزی، شاعر بزرگ دربار سلطان ملکشاه و سلطان سنجر سلجوقی. در این مقدمه، امیر معزی ماه رمضان را به بازی شکاری مانند کرده که سی بال دارد و از آشیانه شریعت حضرت پیغامبر (ص) برخاسته تا هوای نفس مردمان را شکار کند:
«مبارک آمد بازی بدیع طرفه شکار / از آشیانه‌ی شرع محمد مختار...
که دید در همه عالم بدین صفت بازی / که در هوا نکند جز هوای نفس شکار
چو پرّ او بگشایند، سی بُود به‌عدد / چو بال او بشمارند، سی بُود به‌ شمار...
نشستنش همه بر کوهسار تسبیح است / پریدنش همه در مرغزار استغفار...».


** اعتراض به ریا و تزویر در قالب شادی از به پایان رسیدن ماه روزه
مدیحه‌سرایان متأخرتر نیز تبریک آمدن یا رفتن ماه رمضان را خطابه ممدوح در شعر خویش آورده‌اند، اما شاید کسی به اندازه قاآنی شیرازی خوشحالی خود را از آمدن عید فطر و به پایان رسیدن ایام روزه‌داری، ابراز نکرده باشد! نمونه‌های این ابراز وجد از این قرار است:
«عید رمضان آمد و ماه رمضان رفت / صد شکر که این آمد و صد شکر که آن رفت»؛
«شد عید و مه روزه سفر کرد به اکراه / نیکو سفری کرد، خدا بادش همراه»
البته به هیچ روی نباید ظاهر این دست شعرهای قاآنی را ملاکِ قضاوتِ نگاه او به ماه روزه در نظر داشت، زیرا این شاعر عهد قاجار در بسیاری از قصاید خویش که از رفتن ماه روزه خوشحالی کرده یا از آمدنِ آن ناراحتی‌اش را ابراز کرده، از روی و ریای برخی زاهدان و عابدان متظاهر و ریاکار که روزه و عبادت را پوششی برای ناراستی و نادرستی خویش کرده‌اند، نالیده است. نمونه این نگاه او را می‌توان در بیت‌های آغازینِ قصیده‌یی که در مدح میرزاتقی خان امیرکبیر سروده، به خوبی دید:
«چو عید آمد و ماه صیام کرد سفر / امید هست که یابم به کام خویش ظفر...
اگرچه بود مه روزه بس عزیز، ولی / عزیزتر بود اکنون که کرد عزم سفر
نه هر که بست لب از آب و نان بود صائم / نه هر چه جمع شود در صدف، شود گوهر
چو واعظ آنچه دهد پندِ خلق، خود نکند / نشسته بر زبر دار، به که بر منبر
به زَرق [= ریا، فریب]، مرد ریاکار خوب می‌نشود / که زشت هرگز زیبا نگردد از زیور...»
یکی دیگر از نمونه‌های زیبای به ‌تصویر کشیدن وضعیت دوگانه‌ی جامعه ریازده‌ را در ماه رمضان و پس از این ماه، می‌توان در این قصیده استاد انوری دید. انوری در چند بیتِ مقدمه این قصیده، از پایان یافتن ماه صیام سخن می‌گوید، اما در عین حال خواسته یا ناخواسته دارد وضعیتی را تصویر می‌کند که در آن مردمانی که در ماه رمضان به توبه و مصحف شریف چنگ می‌زدند، با پایان روزه‌داری دست در دامن دلبر و جام و باده و ساغر می‌زنند:
«اکنون که ماه روزه به نقصان در اوفتاد / آه از حجاب حجره دل بر در اوفتاد
هجران ماه روزه پیام وصال داد / اینک نهیب او به جهان اندر اوفتاد
گوید به چند روز دگر طبع نفس را / دیدی که رسم توبه ز عالم براوفتاد
آن شد که از تقرب مصحف، به اختیار / از دست پایمرد طرب ساغر اوفتاد...
عشق و سرور و لهو مرا در نهاد رُست / سودای جام و باده مرا در سر اوفتاد
آن کس که از دو کُون به یک‌باره دل بشست / او را دو چشم بر دو رخ دلبر اوفتاد...»
به هر روی، جدای از اظهار خرسندی‌های دوگانه برخی شاعران مدیحه‌گوی از آمدن عید فطر و پایان ماهِ روزه، آنچه از ماه رمضان و روزه‌داری در شعر اغلب شاعران مدیحه‌گوی می‌توان سراغ گرفت، چیزی فراتر از توصیف‌های ظاهری از این ایام نیست؛ و صدالبته نباید از این سخنورانِ چیره ‌زبان که اغلب نگاه این جهانی به پدیده‌ها دارند، انتظار داشت که چون مولانا یا اوحدی و یا جامی و صائب باطن و عمق حقیقت ماه صیام و روزه داری را دستمایه‌ سرایندگی خویش قرار دهند.
میزگرد**3067**1436*گزارش: امیرحسین دولتشاهی*انتشار: داود پورصحت*

منبع: ایرنا

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.irna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایرنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۱۳۶۰۵۳۴۴ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

ثبت نام ۵۸۰۰ گیلانی در طرح اکرام ایتام و محسنین ماه رمضان

به گزارش خبرنگار مهر، عباس اهرابی بعد از ظهر شنبه در گفت و گو با رسانه‌ها همراهی خیرین و نیکوکاران را مایه دلگرمی دانست و اظهار کرد: هم اکنون سه هزار ۱۳۳ یتیم و ده هزار و ۲۲۱ فرزند از خانواده محسنین در استان گیلان از حمایت حامیان نیکوکار بهره مند می‌شوند که علاوه بر دریافت کمک هزینه معیشت، بسیاری از مشکلات درمانی، تحصیلی و مسکن این افراد، از طریق گزارش همکاران اکرام به حامیان و عنایت این بزرگواران مرتفع گردیده است.

مدیرکل کمیته امداد گیلان، با اشاره به اینکه طی ماه رمضان امسال در قالب پویش باران مهربانی ۵۸۰۰ نفر به عنوان حامی جدید در طرح اکرام ایتام و محسنین ثبت نام کرده‌اند، افزود: این امر نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۹۷ درصد افزایش یافته است و هم اکنون حدود چهل هزار حامی در این طرح مشارکت دارند.

وی در ادامه، با بیان اینکه طی سال گذشته بیش از یکصد میلیارد تومان توسط حامیان به فرزندان معنوی شأن اهدا شد، اضافه کرد: حدود ۸۳ میلیارد تومان از میزان کمک‌های اهدایی حامیان نقدی و مابقی به صورت کالا و خدمات ضروری برابر نیازهای فرزندان از سوی این عزیزان اهدا گردید.

اهرابی با تأکید بر اینکه تعداد زیادی از فرزندان ایتام و محسنین هستند که دارای حامی نبوده یا دریافت مراحم بسیار پایینی دارند، گفت: مردم نوعدوست و خیر، جهت حمایت یک یا چند فرزند معنوی می‌توانند با مراجعه و ثبت نام در سایت ekram.emdad.ir نسبت به انتخاب فرزند معنوی با شرایط مورد نظر خود (سن، جنسیت، سادات، بیمار، محل سکونت) اقدام و همچنین حامیان با مراجعه حضوری یا تلفنی به واحدهای اکرام ادارات امداد استان می‌توانند نسبت به شرح وضعیت زندگی این افراد آگاهی پیدا کرده و سپس فرزند معنوی خود را جهت حمایت انتخاب نمایند.

مدیرکل کمیته امداد امام خمینی (ره) استان گیلان، ادامه داد: ارسال عدد ۱۳ به سر شماره ۳۰۰۰۳۳۳۳ نیز از روش‌های دیگر برای ثبت نام در طرح اکرام ایتام و محسنین می‌باشد.

وی ضمن تقدیر از اعتماد حامیان و خیرین گفت: به منظور تسهیل در روش‌های پرداخت برای هر فرزند معنوی یک شماره کارت اختصاصی در نظر گرفته می‌شود که حامیان می‌توانند بدون شناسه واریز و از طریق سایت و یا کلیه درگاه‌های بانکی و اپلیکیشن‌های موجود، نسبت به واریز مستقیم هدایای نقدی به حساب فرزندان معنوی اقدام نموده و گزارش پرداخت را در سایت مشاهده کنند.

اهرابی در پایان با قدردانی از همراهی همیشگی مردم نیکوکار گیلان، عنوان کرد: مردم خیر استان در قالب پویش اطعام مهدوی به منظور تهیه بسته‌های افطاری ساده، غذای گرم و بسته معیشتی برای اقشار کم برخوردار، بالغ بر ۷۷ میلیارد تومان مشارکت کردند.

کد خبر 6090008